کتاب "ما چگونه ما شدیم" صادق زیباکلام وحکایت پاسخ به پرسشی ۲۰۰ساله

خبرگزاری برنالرستان -گروه فرهنگ؛ برنالرستان از این پس هرچندروز بررسی یک کتاب را در راستای توسعه وارتقای فرهنگ کتابخوانی استان ومعرفی کتابهای موثربرآگاهی جوانان  را منتشر می کند؛زیرا فرهنگ زیر ساخت توسعه است و پایه های فرهنگ یک کشور با پیوند جوانان با کتاب و کتاب خوانی میسر می شود ؛ این بار به بهانه انتشار کتاب صوتی "ما چگونه ما شدیم،ریشه یابی علل عقب ماندگی در ایران"  اثر معروف صادق زیباکلام به وسیله احمدمومنی  معرفی  وموردتحلیل وبررسی قرارگرفته است که در پی می خوانید:

حکایت کتاب ما چگونه ما شدیم تلاشی در جهت پاسخ به پرسشی است که از یک سابقه ی200 ساله برخوردار است. آن جا که عباس میرزا به ژوبر ( فرستاده ناپلئون به ایران در زمان جنگ ایران و روسیه ) می گوید : مشکل در کجاست؟چرا شما شما، شما شدید و ما ،ما شدیم  ؟آیا آب و خاک اروپا با آب و خاک ما متفاوت است؟آیا خدا خواسته که شما آن گونه شدید و ما این گونه؟

برای دست یابی به علت عقب ماندگی ایران و قرار گرفتن ایران در جمع کشورهای جهان سوم کارشناسان نظریه های متفاوتی را بیان کرده اند.

در یکی از آن نظریه ها علت عقب ماندگی ما استعمار و  توطئه استعمار گران بیان شده است که امروزه برخی آن را "نظریه توهم توطئه" یا "نظریه توطئه" می نامند.

از دیگر عوامل بیان شده برای علت عقب ماندگی می توان به مواردی مانند:

1-    حمله اعراب

2-     حمله مغول

4-    نظریه ارگانیسمی تمدن

5-    - نظریه مارکسیسم

6-     نفت

7-    موقعیت سرزمین ایران

8-    و...

اشاره نمود ویژگی مشترک تمامی عوامل فوق این است که پیکان علت عقب ماندگی را در خارج از عملکرد جامعه ایران نشانه رفته اند. در این کتاب با بررسی مختصری از دلایل موافقان موارد گفته شده و ضمن  دلایل رد آنها؛ علت اصلی عقب ماندگی ایران را در داخل ایران جستجو می کند و علت های ذیل را معرفی می نماید:

کم‌آبی که بنیادی‌ترین ویژگی شرایط محیطی ایران است

 پراکندگی اجتماعات که نخستین پیامد بلندمدت شرایط جغرافیایی ایران است

گسترش زندگی عشایری و صحراگردی

منشأ قبیلگی حکومت‌های ایران

صحرانشینی و بی‌ثباتی اجتماعی که پس از هجوم قبایل و صحرانشینان آسیای میانه (ترک‌ها، ترکمن‌ها، ازبک‌ها، تاتارها، تاجیک‌ها و مغول‌ها)، ابعاد گسترده‌تری یافت

تمرکز قدرت در دست حکومت

خاموش شدن چراغ علم

این کتاب در شش فصل شرح ذیل تقسیم شده است:

فصل اول: از کجا شروع کنیم؟

فصل دوم:ایران چگونه جایی است؟

فصل سوم : از صعود تا نزول (1800- 1000م.)

فصل چهارم : تاثیر هجوم قبایل بر ساختار نهادهای اجتماعی ایران                              

فصل پنجم:خاموش شدن چراغ علم    

فصل ششم: تماس شرق و غرب

از کتاب:

همه هنر این کتاب در حد یک پرسش است : ما چرا عقب مانده ایم ؟

 توجه به این نکته ضروری است آن هم که چطور شد استعمار به ایران آمد و توانست آن را به زیر نظر خود بکشد اما هرگز ایرانیان به این فکر نیفتادند که بروند انگلیس یا فرانسه را به استعمار خود درآورند؟

در سالهای پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم مرحوم حاج میرزا رشدیه در تبریز نخستین مدرسه به سبک امروزی را بنا می نهاد، عده ای شبانه ریخته و آن را خراب مب کنند چون معتقد بودند از آن مدارس بسی کفر و زندقه و بابی گری حاصل اید. (زیباکلام ،۱۳۷۷،ص ۱۸)

مرحوم سپهسالار در کفاره ساختن مدرسه جدید دارلفنون ، مسجد سپهسالار را می سازد.

آقای زیبا کلام در صفحه 31 از کتاب ما چگونه ما شدیم خود می گوید که از نظر مارکس پیشرفت گروه اول (کشورهای غربی) در حقیقت در گرو عقب ماندگی گروه دوم (کشورهای عقب مانده) بود. به سخن دیگر، عقب ماندگی گروه دوم در نتیجه عملکرد یا درست تر گفته باشیم، در نتیجه مناسبات اقتصادی بود که گروه اول به آنان تحمیل کرده بودند.

از دیگر عوامل مطرح شده در خصوص علت عقب ماندگی ایران: 1- تبدیل نشدن شیوه تولید فئودالیسم به سرمایه داری 2- فقدان انقلاب صنعتی

سه عنصر که از شرایط اقلیمی ایران بر چگونگی شکل گیری تمدن آن تاثیر داشته اند: 1- پراکندگی اجتماعی 2- نظام ایلی و عشایری 3- تمرکز قدرت در دست حکومت. (زیباکلام ،1377، ص ۹۹)

از قرن یازدهم میلادی تا اوایل قرن بیستم حکومت های ایران بلااستثنا منشا قبیلگی داشتند. (زیباکلام ،1377، ص ۱۰۶)

در جوامع شرقی مبنای پیدایش حکومت، بر اساس تضاد (آنگونه که مارکس در مورد جوامع غربی بحث می نماید) نبود ، بلکه درست برعکس آن، بر اساس نیاز دست جمعی (برای تهیه و توزیع آب) بود. (زیباکلام ،1377، ص 119)

از نظر آقای زیبا کلام از نتایج ورود قبایل صحرا نشین به ایران که در قالب امپراطوری ها ظهور کردند بعد از فاجعه قتل و کشتار و غارت مردم، تبدیل سیستماتیک زمین های کشاورزی به چراگاه و مرتع برای احشام قبایل و از بین بردن زیرساخت های کشاورزی مانند قنات ها و سیستم آبیاری آن دوره بوده که از نتایج اجتماعی آن تبدیل مردم یکجا نشین به مردم کوچنشین می باشد.

 شماری از سپاهیانی که به مغول پیوسته بودند در حقیقت مغول یا تارتار نبودند بلکه قبایل کوچک و بزرگ محلی به اضافه کشاورزان و مردم عادی بودند که به همراه مغولان به حرکت درآمده بودند. (زیباکلام ،1377، ص 160)

در اروپا این زمین داران و اشراف بودند که تهدیدی برای بقای حکومت بودند و حاکم مجبور به تقسیم برخی از اختیارات خود به آنها شد و به طبع آن از قدرت او کاسته شد و بین مردم تقسیم شد ولی در ایران ارتش تهدیدی برای بقای حکومت حاکم بود و با دریافت اختیارات و در اختیار گرفتن زمینهای مرغوب ، ظلمی هم سنگ حاکم بر مردم روا می داشت که این خود از منشا قبیلگی و صحرا نشینی حاکم و حاکمان ارتش بود و همچنین زمین داران اروپایی چون خود را مالک اصلی می دانستند و کسی حق گرفتن زمین از آنها را نداشت به فکر افزایش بهره وری کشاورزی بودند ولی در ایران چون حق مالکیت وجود نداشت و حاکم به هر دلیلی امکان داشت زمین را پس بگیرد و یا به دیگر واگذار کند، رابطه زمین دار با کشاورزان ، رابطه مالی برای افزایش مالیات بود.

نظام الملک مشهور، در عین اقتدار و قدرتمندی اش وقتی متهم به «رافضی» بودن می شود برای جلوگیری از این که این اتهام به گوش شاه برسد مجبور می شود 30000 دینار حق السکوت یا در حقیقت رشوه بپردازد. (زیباکلام ،1377، ص ۱۹۸)

خاموشی چراغ علم از جمله مسایلی است که ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با پدیده ی عقب ماندگی پیدا می کند. . اما سوال مهم تر این است که این خاموشی یا پشت نمودن به فعالیت های علمی و روش های خردگرایانه چگونه بوجود آمد.

در پاسخ چرایی  "خاموشی چراغ علم" موضوع را از سه زاویه مورد بررسی قرار  دادیم: چگونگی ظهور عصر طلایی یا رونق علمی اسلام؛ ورود قبایل آسیای میانه به ایران و جامعه اسلامی درکل و تاثیرات بلندمدت این تحول؛ و بالاخره تغییر و تحولات فکری و معرفتی مسلمین.

از اوایل قرن 11 تا نیمه دوم قرن 19 نزدیک 700 سال چراغ علم خاموش بود. عوامل گفته شده برای خاموشی چراغ علم: حمله مغول، دعوای فیلسوفان و سنت گرایان، آئین مدرسی (مدارسی که در آنها بحث مسایل علمی و غیر دینی و فلسفه ممنوع بود)، نظریه ادواری بودن تمدن ها (هر تمدنی بعد از پیدایش (تولد) دوران رشدی دارد و سپس رو به افول (مرگ) می نهد) ، علم در دوران طلایی مسلمین وارداتی بود و نه خود ساخته، علم آن دوره (طلایی) حکومتی بود و از جامعه نجوشیده.

و اما با مطالعه این قبیل کتاب ها و با درک علت عقب ماندگی ایران باید بتوانبم در سطح مطالعاتی خود به مهمترین سوالی که در ذهن ما نقش می بندد جواب بدهیم و آن سوال: چه باید کرد؟

*زیباکلام،صادق. ما چگونه ، ما شدیم ؟ ریشه یابی علل عقب ماندگی در ایران. ویراست سوم ، چاپ هجدهم .تهران: روزنه،1390.

نویسنده : احمد مومنی -کتابدار وکارشناس ارشد کتابداری و عضوهیئت تحریریه برنالرستان